Ο Εργατικός Αγώνας επιχειρεί να ανοίξει μια συζήτηση για την προοπτική της εργατικής τάξης στο σύγχρονο κόσμο με την είσοδο των νέων τεχνολογιών και τις νέες εργασιακές σχέσεις που αυτές επιβάλλουν. Στα πλαίσια αυτά, δημοσιεύει μια εργασία του Γεράσιμου Αραβανή υπό τον γενικό τίτλο «Οι νέες τεχνολογίες, οι επιπτώσεις στους εργαζόμενους και την καπιταλιστική οικονομία, η προοπτική της εργατικής τάξης». Η εργασία δημοσιεύεται σε «αυτοτελή» επιμέρους τμήματα και, με την ολοκλήρωσή της, θα δοθεί στο σύνολό της με τη μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου. Σήμερα δημοσιεύουμε το τέταρτο μέρος:
Νέες τεχνολογίες και απασχόληση
Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή θα φουντώσει την ανεργία, όποτε τα προβλήματα τον εργαζομένων θα γίνουν εκρηκτικά ακούγεται και από επίσημα χείλη και σε ορισμένες περιπτώσεις με ένα τόνο δραματικό.
Η τεχνολογία του διαδικτύου και της πληροφορικής θα έχει επίπτωση και στην ανθρώπινη εργασία. Τα μαζικά δεδομένα, οι προχωρημένες αναλυτικές μέθοδοι, οι αλγόριθμοι, η τεχνική νοημοσύνη και τα ρομπότ υποκαθιστούν την ανθρώπινη εργασία στους τομείς της βιομηχανίας, των υπηρεσιών και στους χώρους της γνώσης και της διασκέδασης, προετοιμάζοντας το έδαφος για μια πραγματική απελευθέρωση εκατοντάδων εκατομμυρίων εργαζομένων από την εργασία στην οικονομία της αγοράς το πρώτο μισό του εικοστού πρώτου αιώνα[1]. Προφανώς πρόκειται για πρόβλεψη, ενδεχομένως με δραματικό τρόπο, αλλά και ενθουσιώδη ως προς την προοπτική, υπάρχουν όμως πλήθος στοιχείων που επιβεβαιώνουν την τάση αυτή. Το 2013 στις Ηνωμένες πολιτείες, 21,9 εκατ. ενήλικες ήταν άνεργοι, υποαπασχολούμενοι ή αποθαρρυμένοι και δεν περιλαμβάνονταν πλέον στις επίσημες στατιστικές. Το 2011, σε παγκόσμιο επίπεδο, το 25% του ενήλικου ανθρώπινου εργατικού δυναμικού ήταν άνεργοι, υποαπασχολούμενοι ή αποθαρρυμένοι και δεν έψαχναν για εργασία. Ο παγκόσμιος οργανισμός εργασίας αναφέρει ότι πάνω από 202 εκατ. άνθρωποι δεν θα έχουν απασχόληση το 2013[2].
Η ανεργία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του καπιταλιστικού συστήματος, το συνοδεύει σ’ ολόκληρη την ιστορική διαδρομή του, πρόκειται για πολυπαραγοντικό φαινόμενο, φαίνεται όμως ότι στις μέρες μας είναι βασικά σε μεγάλο βαθμό και αποτέλεσμα της εισαγωγής νέων τεχνολογιών που κάνει περιττό για την παραγωγή πλήθος εργαζομένων.
Η κλασσική αντίληψη των περισσοτέρων οικονομολόγων είναι ότι η αυξημένη προσφορά δημιουργεί αυξημένη ζήτηση και παρότι οι νέες τεχνολογίες μειώνουν το κόστος παραγωγής θα συνεχίσουν να δίνουν θέσεις εργασίας, ενδεχομένως σε διαφορετικούς τομείς. Αυτό φαίνεται να υποστηρίζει ο ManuelCastells στο βιβλίο του «Ο μετασχηματισμός της εργασίας και της απασχόλησης: Δικτυακοί εργάτες, άνεργοι και ελαστικοί». Γράφει συγκεκριμένα: Η πληροφοριακή τεχνολογία από μόνη της δεν προκαλεί ανεργία, ακόμη και αν φανερά μειώνει τον εργάσιμο χρόνο ανά μονάδα παραγωγής. Όμως το είδος των εργασιών αλλάζει ποσοτικά και ποιοτικά κάτω από το πληροφοριακό παράδειγμα. Έτσι το νέο σύστημα παραγωγής απαιτεί ένα νέο εργατικό δυναμικό· και εκείνα τα άτομα και εκείνες οι ομάδες που δεν μπορούν να αποκτήσουν πληροφοριακές δεξιότητες θα μπορούσαν να αποκλειστούν από την δουλειά η να υποβιβαστούν σαν εργάτες[3]. Πολύ απλά με μια πολιτική πιο συνετή και περισσότερο προβλεπτική δεν θα υπάρχει πρόβλημα, ιδιαιτέρως αν υπάρξει μέριμνα να επανεκπαιδεύεται το εργατικό δυναμικό στις αναγκαίες για τη νέα τεχνολογία δεξιότητες. Σημαντικό πρόβλημα θεωρεί ο συγγραφέας το μοντέλο ελαστικής εργασίας που δημιουργείται και τον νέο τύπο εργάτη, τον ελαστικό εργάτη, όπως αναφέρει. Επίσης οι PierreCahycκαι AndreZylberberg υποστηρίζουν ότι ναι μεν χάνονται κάθε χρόνο πλήθος θέσεων εργασίας, κατά κανόνα το 15% σε εθνική κλίμακα, δημιουργούνται όμως επίσης 15% νέες θέσεις εργασίας, δηλαδή δεν υπάρχει μείωση της απασχόλησης, αλλά καταστροφή θέσεων εργασία και παράλληλα δημιουργία του ίδιου και σε αρκετές περιπτώσεις μεγαλύτερου αριθμού θέσεων εργασίας. Δεν συντελείται εξαφάνιση της εργασίας αλλά ανασύνθεση της[4].
Η άποψη αυτή δεν φαίνεται ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Τα τελευταία χρόνια εκατομμύρια θέσεις εργασίας χάνονται οριστικά, η παραγωγικότητα και η παραγωγή αυξάνουν σημαντικά, αλλά οι εργαζόμενοι είναι λιγότεροι.
Στις Ηνωμένες πολιτείες Αμερικής μεταξύ 1997 και 2005 η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε κατά 60% και παράλληλα καταργήθηκαν και 3,9 εκατ. θέσεις εργασίας και η αιτία είναι η δραστική άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας λόγω των τεχνολογιών.
Η τελευταία μεγάλη παγκόσμια οικονομική κρίση έδωσε ώθηση στην εισαγωγή τεχνολογιών και στους αντίστοιχους αναγκαίους εκσυγχρονισμούς και το αποτέλεσμα ήταν ότι ενώ η πραγματική παραγωγή ήταν κατά 2,2% υψηλότερη του επιπέδου του 2007, η βιομηχανία παρήγαγε τον αυξημένο όγκο προϊόντων και υπηρεσιών με 3,84 εκατομμύρια λιγότερους εργαζόμενους από ότι το 2007.[5] Παρόμοια είναι η εικόνα παγκόσμια. Από το 1995 ως το 2002 22 εκατ. θέσεις εργασίας χάθηκαν παγκόσμια, ενώ η παραγωγή αυξήθηκε περισσότερο από 30%.
Η επέκταση της χρήσης νέων τεχνολογιών δεν είναι θέμα μόνο της Ε.Ε. και των Ηνωμένων Πολιτειών, ούτε μόνο των προηγμένων χωρών αλλά αγκαλιάζει περισσότερες χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο αριθμός των χρησιμοποιούμενων ρομπότ αυξάνει παγκόσμια συνεχώς. Οι πωλήσεις ρομπότ αυξήθηκαν το 2011 κατά 43% στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ε.Ε. Η Foxconn η μεγάλη κινεζική βιομηχανία που παράγει φασόν το iphon σχεδιάζει την εγκατάσταση ενός εκατομμυρίου ρομπότ τα επόμενα χρόνια αντικαθιστώντας έτσι το μεγαλύτερο τμήμα του εργατικού δυναμικού της.[6] Εμφανίζεται το φαινόμενο ως αποτέλεσμα της εξέλιξης των τεχνολογιών και των δυνατοτήτων τους βιομηχανικοί κλάδοι που θεωρούνταν δύσκολη η αυτοματοποίηση τους, λόγω της πολυπλοκότητας τους να αυτοματοποιούνται σήμερα με γρήγορους ρυθμούς. Ενδεικτική είναι η αυτοματοποίηση του κλάδου των ενδυμάτων, του εφοδιασμού και της διακίνησης αγαθών κ.λπ.
Τις προηγούμενες δεκαετίες στις ανεπτυγμένες χώρες η εισαγωγή νέας τεχνολογίας απειλούσε χειρώνακτες, ανειδίκευτους, με χαμηλή ειδίκευση και μόρφωση εργαζόμενους. Μορφωμένοι εργαζόμενοι με υψηλή ειδίκευση δεν αντιμετώπιζαν ιδιαίτερο πρόβλημα. Εξ αυτού του λόγου επικρατούσε η άποψη ότι η εισαγωγή τεχνολογιών μειώνει τη ζήτηση εργαζόμενων με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αλλά θα συνεχίσει να αυξάνεται η ζήτηση μορφωμένων και με υψηλή ειδίκευση εργαζομένων. Αυτό πλέον δεν μπορεί κάποιος να το ισχυριστεί. Δεν βρισκόμαστε αντιμέτωποι μόνο με τεχνολογίες που αντικαθιστούν την εργασία, αλλά και με τεχνολογίες που αντικαθιστούν τη γνώση[7] … στην πραγματικότητα η ζήτηση στις Ηνωμένες πολιτείες για εργαζομένους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο έφτασε στο ανώτατο σημείο της το 2000 και από τότε, μειώνεται, παρόλο που συνεχίζεται η αύξηση της προσφοράς εργαζομένων με υψηλό μορφωτικό επίπεδο.[8]
Απόψεις οι οποίες υποστηρίζουν ότι σύντομα έρχονται μεγάλες ανατροπές στην εργασία, στην οικονομία ολόκληρη και σε όλους τους κλάδους, ότι θα μειωθεί ραγδαία η εργασία είναι προφανώς υπερβολικές. Σε σημαντικούς τομείς της οικονομίας είναι δυνατή μια σχετικά γρήγορη αυτοματοποίηση, σε άλλους κλάδους αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο και μόνο σε ένα σχετικά μικρό τμήμα τους μπορεί να συμβεί με βάση τα σημερινά δεδομένα. Πρόσφατη μελέτη του ΟΟΣΑ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στις 32 χώρες μέλη του το 14% των επαγγελμάτων είναι πολύ ευάλωτα, καθώς απειλούνται κατά 70% και άλλο ένα 32% έχει πιθανότητες περισσότερο από 50%, αυτό σημαίνει ότι απειλούνται με κατάργηση 210 εκατ. θέσεις εργασίας. Υπάρχουν βεβαίως και άλλες μελέτες που δεν δέχονται απόλυτα αυτό το συμπέρασμα, οι περισσότερες όμως συγκλίνουν στην άποψη ότι όντως η αυτοματοποίηση θα μειώσει δραστικά τις ανάγκες εργασίας. Περισσότερο ευάλωτα είναι επαγγέλματα όπως, η προπαρασκευή φαγητού, οι κατασκευές, οι καθαρισμοί, η εργασία στα ενδύματα, στις πωλήσεις κ.λπ. Σε άλλα επαγγέλματα όπως η διδασκαλία, η ανώτερη διοίκηση και η πολιτική, η φιλοξενία, οι υπηρεσίες υγείας κλπ κινδυνεύουν πολύ λιγότερο. Η αυτοματοποίηση είναι προφανές ότι δεν θα θίξει εξίσου όλες τις χώρες. Περισσότερο απειλούνται οι πιο βιομηχανικές, αυτές που χρησιμοποιούν περισσότερη εργασία και χώρες που η αυτοματοποίηση δεν έχει προχωρήσει σημαντικά. Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες που απειλούνται περισσότερο μαζί με την Τουρκία και τη Λιθουανία. Στην Ελλάδα απειλείται το 58% των θέσεων εργασίας σε μια πορεία[9].
Το φαινόμενο της μείωση της εργασίας και των εργαζομένων δεν πρέπει να το δει κανείς αποσπασματικά, για μια ορισμένη σύντομη χρονική περίοδο, δεν εξελίσσεται γραμμικά, αλλά ως μια τάση που εξελίσσεται στο χρόνο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Μια τάση που έχει φυσικά κατεύθυνση και πρόσημο, που όμως διαμορφώνεται μέσα από την επίδραση πολλών παραγόντων. Στην τάση που έχει η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών να μειώνει την εργασία, το κεφάλαιο έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει αρκετούς παράγοντες και εφεδρείες ώστε να αμβλύνει την απειλή της μαζικής ανεργίας που θα σημάνει την κατάρρευσή του, χωρίς όμως να μπορεί την τάση αυτή να την ακυρώσει.
Η καπιταλιστική οικονομία κάθε χώρας δεν αποτελείται μόνο από μεγάλες επιχειρήσεις που έχουν τη δυνατότητα να εισάγουν συνεχώς νέες, προηγμένες τεχνολογίες και συνεχώς να μειώνουν την απασχόληση. Υπάρχουν μικρότερες επιχειρήσεις που εισάγουν νέες τεχνολογίες σε πολύ μικρότερο βαθμό, υπάρχουν οι αυτοαπασχολούμενοι και εκείνοι που απασχολούν ελάχιστους εργαζόμενους, που ελάχιστα ή καθόλου πραγματοποιούν διευρυμένη αναπαραγωγή ώστε να έχουν τη δυνατότητα να εκσυγχρονιστούν, υπάρχουν αγρότες σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και οι αγροτικές εργασίες έφθασαν ως την εκμηχάνιση παραγωγής στην καλύτερη περίπτωση, ενώ η αυτοματοποίηση, η βιοτεχνολογία κ.λπ. τώρα κάνουν τα πρώτα βήματα. Και στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις, η απασχόληση εργαζομένων είναι εκτεταμένη.
Υπάρχουν χώρες ανεπτυγμένες με υψηλή παραγωγικότητα, ενώ στις περισσότερες χώρες οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες, η παραγωγικότητα είναι χαμηλή και για το λόγο αυτό χρησιμοποιούν μαζικά εργατικό δυναμικό π.χ. Κίνα, Ινδία κ.λπ. και σε σημαντικά τμήματα της οικονομίας τους δεν έχουν επικρατήσει ακόμη οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, δεν έχει υπαχτεί ολοκληρωτικά ακόμη η εργασία στο κεφάλαιο και παραμένουν εκτεταμένες προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.
Ο αριθμός των μικρομεσαίων επιχειρήσεων έχει την τάση να μειώνεται, αλλά η εξέλιξη αυτή δεν είναι μονοσήμαντη, παράλληλα με την καταστροφή μικρομεσαίων επιχειρήσεων δημιουργούνται νέες, τα μονοπώλια με την υπεργολαβική ανάθεση τμημάτων της οικονομικής δραστηριότητας τους που τη θεωρούν ασύμφορη στηρίζουν μικρές επιχειρήσεις ή δημιουργούν νέες και με αυτόν τον τρόπο διατηρείται σε ένα βαθμό η απασχόληση.
Σε ξεχωριστές επιχειρήσεις, σε κλάδους και συνολικά στην εθνική οικονομία δεν καταστρέφονται μόνο θέσεις εργασίας, αλλά δημιουργούνται κιόλας, εμφανίζονται νέες ειδικότητες, νέα επαγγέλματα, ένας κλάδος συρρικνώνεται και κάποιος άλλος αναπτύσσεται. Υπάρχουν κλάδοι ολόκληροι που η εισαγωγή νέων τεχνολογιών με τα σημερινά δεδομένα όχι μόνο δεν μπορεί να γενικευτεί, αλλά τα περιθώρια είναι πολύ μικρά ακόμη.
Τα στοιχεία στη βάση των οποίων οι μελετητές υπολογίζουν την ανεργία δεν είναι και τα πλέον αξιόπιστα, ή μάλλον δεν είναι καθόλου αξιόπιστα. Ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες με ταχύτατους ρυθμούς ελαστικοποιούνται οι εργασιακές σχέσεις, παγκόσμια κερδίζει γρήγορα έδαφος η μερική απασχόληση- στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια περίπου το 55%-60% των δημιουργούμενων θέσεων εργασίας δεν είναι μόνιμες και πλήρους απασχόλησης αλλά μερικής απασχόλησης, δηλαδή μια θέση εργασίας μοιράζεται σε δύο ή και περισσότερους εργαζομένους, οι οποίοι συνολικά περιλαμβάνονται στους εργαζόμενους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αποκρύπτεται σημαντικό μέρος της ανεργίας και εμφανίζεται αυξημένη η απασχόληση. Εξάλλου αν δεν υπάρχει υψηλή ανεργία ποιος ο λόγος να επεκτείνεται σε τέτοιο βαθμό η μερική απασχόληση.
Ο πίνακας αριθμός 1 που παραθέτουμε είναι ενδεικτικός σχετικά με τον αριθμό των ανέργων και ημιαπασχολούμενων σε Ηνωμένες πολιτείες, Καναδά και μεγάλη Βρετανία.
Πίνακας αρ. 1
Στις Ηνωμένες πολιτικής Αμερικής τα επίσημα ποσοστά των ανέργων που αναφέρονται είναι της τάξης του 5% ενδεχομένως και μικρότερα. Από τον πίνακα αρ. 2 βλέπουμε όμως κάτι διαφορετικό. Άνεργοι, μερικώς απασχολούμενοι, προσωρινά απασχολούμενοι και όσοι αντικαθιστούν άλλους προσωρινά στην εργασία τους για μικρό χρονικό διάστημα φθάνουν τα 40 εκατ. ανθρώπους. Επιπλέον 67 εκατομμύρια Αμερικανοί βρίσκονται σε ηλικία εργασίας και δεν συμπεριλαμβάνονται στα ποσοστά των ανέργων επειδή δεν ψάχνουν για δουλειά. Αν τα συνυπολογίσουμε φαίνεται καθαρά ότι το ποσοστό των ενηλίκων που έχουν μόνιμη εργασία αποτελεί μειονότητα μεταξύ των Αμερικανών. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι πίνακες που παραθέτουμε στη συνέχεια.
Πίνακας αρ. 2
Πίνακας αρ. 3
Πίνακας αρ. 4
Στον πίνακα αριθμός 2 εμφανίζεται το προφίλ των εργαζομένων στις μεγάλες αλυσίδες, όπου η μερική απασχόληση κυριαρχεί συντριπτικά, είτε είναι πολύ υψηλή, καθώς επίσης και η απουσία κριτηρίων για τον προσδιορισμό της πλήρους και της μερικής απασχόλησης. Άλλη αλυσίδα προσδιορίζει την πλήρη απασχόληση στις 37 ώρες, άλλη στις 30, άλλη στις 20 και η τελευταία στις 28 ώρες. Στον πίνακα 3 εμφανίζεται με εμφατικό τρόπο ο ρυθμός αύξησης της ανεργίας σε πλήθος χωρών μεταξύ των ετών 1970 και 1998 και τέλος στον πίνακα 4 εμφανίζονται τα ποσοστά απασχόλησης στα φαστφουντάδικα του Καναδά κατά ηλικία και εδώ το κυριότερο συμπέρασμα είναι ότι περνώντας τα χρόνια όλο και μεγαλύτεροι ηλικιακά άνθρωποι απασχολούνται σε αυτά και φυσικά πρόκειται για απασχόληση επιβίωσης[10].
Αυτοί είναι ορισμένοι παράγοντες που επιδρούν ανασταλτικά στην ταχεία μείωση της απασχόλησης.
Συμπερασματικά: Δεν πρόκειται να εξαλειφθεί ή να μειωθεί με ραγδαίους ρυθμούς η εργασία. Το «τέλος της εργασίας», όπως εμφανίζεται δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ για πολλούς λόγους και ο κυριότερος είναι ότι το τέλος της εργασίας είναι ταυτόσημο με το τέλος του καπιταλισμού, αφού η μεγάλη αύξηση της παραγωγικότητας και τα στενά όρια της κατανάλωσης από πλευράς εργαζομένων εκεί θα οδηγήσουν και φυσικά η αστική τάξη δεν θέλει να αυτοκτονήσει. Ακόμη περισσότερο λανθασμένη θεωρούμε την αντίληψη ότι η εργασία δεν μειώνεται καθόλου, ότι οι οικονομίες με έναν μαγικό τρόπο δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας τουλάχιστο όσες και αυτές που καταστράφηκαν. Θεωρούμε ουτοπική την πρώτη άποψη και απολογητική για τον καπιταλισμό τη δεύτερη. Σαφέστατα και οι δύο είναι αντιμαρξιστικές. Κάθε μέρα η εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παραγωγή θα αυξάνεται και θα μειώνεται η ζωντανή εργασία και η ανάγκη εργατικής δύναμης. Θα δημιουργούνται σταδιακά οι δυνατότητες ουσιαστικής μείωσης του χρόνου εργασίας, το κεφάλαιο όμως θα αντιστέκεται στη μείωση του χρόνου εργασίας, θα μειώνει τους εργαζόμενους και θα αυξάνει την εκμετάλλευση.
[1] Jeremy Rifkin Η κοινωνία του μηδενικού οριακού κόστους σ. 231 εκδόσεις Ενάλιος
[2] Όπως προηγουμένως σελίδα 232
[3] Manuel Castells Ο μετασχηματισμός της εργασίας και της απασχόλησης: Δικτυακοί εργάτες, άνεργοι και ελαστικοί, σ. 56
[4] Pierre Cahyc και Andre Zylberberg Από την εργασία στην ανεργία και πάλι πίσω, σ. 29- 30 Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
[5] Όπως προηγουμένως σελίδα 234
[6] Όπως προηγουμένως σελίδα 237
[7] Robert Reich, όπως προηγουμένως σ.326
[8] όπως προηγουμένως σ. 329
[9] Εφημερίδα Το Βήμα Κυριακή 6 Μαΐου 2018
[10] Οι πίνακες 1,2,3 και 4 αναφέρονται στο βιβλίο NO LOGO της Νaomi Κlein, σ 341 και 583-588 εκδόσεις Λιβάνη
