200 χρόνια από τη γέννηση του.
Του Γιώργου Πετρόπουλου.
Στις αρχές του 1818, στη γερμανική πόλη Τριρ ο δικηγόρος Ερρίκος Μαρξ και η γυναίκα του Εριέττα ψάχνοντας να νοικιάσουν καινούργιο διαμέρισμα σταμάτησαν στον οδό Μπρούκκενχασσε, στο σπίτι με τον αριθμό 664 που ανήκε στον κρατικό σύμβουλο Νταγκαρώ.
Ο οικοδεσπότης υποδέχτηκε με χαρά το ζευγάρι κι ύστερα από μια σύντομη περιήγηση στα δωμάτια του σπιτιού οι Μαρξ αποφάσισαν πως τούτο το οίκημα πληρούσε τις ανάγκες τους. Ήταν ευρύχωρο, είχε μεγάλο κήπο για να παίζουν τα παιδιά και ικανοποιητικό αριθμό δωματίων κάτι για το οποίο ο Ερρίκος και η Εριέττα Μαρξ έδιναν μεγάλη σημασία αφού σε λίγους μήνες ένα ακόμη μέλος θα προστίθετο στη οικογένεια. Η κυρία Μαρξ γέννησε στις 5 Μαΐου του 1818, στη 1 και 30’ το πρωί. Το νεογέννητο ήταν αγόρι και οι γονείς του το ονόμασαν Κάρολο.
Το οικογενειακό περιβάλλον
Ο μικρός Κάρολος ήταν απόγονος μιας οικογένειας ραβίνων. Ο παππούς του ήταν επικεφαλής της ιουδαϊκής κοινότητας. Αντίθετα ο πατέρας του είχε χαλαρούς δεσμούς με τον ιουδαϊσμό ώσπου στο τέλος ξέκοψε εντελώς απ’ αυτόν κι ασπάστηκε τον προτεσταντισμό. Γι’ αυτό το θέμα ο Ζωρζ Κονιό γράφει[1]: «Ενώ οι εβραίοι δεν είχαν σε άλλες περιοχές δικαιώματα, στη Ρηνανία είχαν εξασφαλίσει πλήρη ισότητα. Αλλά σε λίγο η Πρωσία θα τους απαγορεύσει τη είσοδο στις δημόσιες υπηρεσίες και στα ελεύθερα επαγγέλματα. Το γεγονός αυτό υπήρξε ο κυριότερος λόγος της μεταστροφής του Χάιντριχ Μαρξ προς τον προτεσταντισμό που πραγματοποιήθηκε στα 1817 και ακολούθησε στα 1824- 1825 από τη βάπτιση των παιδιών του και της γυναίκας του. Αυτή η μεταστροφή προς ένα χριστιανισμό διαποτισμένο από ρασιοναλισμό δεν ήταν αντίθετη με τις βαθύτερες πεποιθήσεις του πατέρα του Μαρξ, ο οποίος από τη νεότητα του ακόμη ήταν εχθρικά διατεθειμένος προς την αυστηρή ιουδαϊκή ορθοδοξία, που τη θεωρούσε ξένη προ το σύγχρονο πνεύμα». Ακριβώς την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Ριαζάνωφ σημειώνοντας πως «αν ο Ερρίκος Μαρξ δέχτηκε τον χριστιανισμό, ήταν κυρίως για να αποφύγει τις νέες καταπιέσεις στις οποίες ήταν εκτεθειμένοι οι Εβραίοι απ’ την εποχή που η Ρηνανία επιστράφηκε στην Πρωσία»[2].
Η απελευθέρωση της οικογένειας Μαρξ από το ιουδαϊκό μυστικισμό χωρίς αμφιβολία είχε ευεργετική επίδραση στον Κάρολο Μαρξ που μερικά χρόνια αργότερα έγραψε για τον Ιουδαϊσμό: «Ας ψάξουμε το μυστικό του εβραίου όχι μέσα στη θρησκεία του- αλλά ας ψάξουμε το μυστικό της θρησκείας του μέσα στον πραγματικό εβραίο. Ποιο είναι το γήινο βάθρο του ιουδαϊσμού; Η πρακτική ανάγκη, το ιδιωτικό συμφέρον. Ποια είναι η εγκόσμια λατρεία του εβραίου; Το εμπόριο. Ποιος είναι ο γήινος θεός του; Το χρήμα. Ε, λοιπόν! Η χειραφέτηση από το εμπόριο και από το χρήμα, επομένως από τον πρακτικό, πραγματικό ιουδαϊσμό θα ήταν η αυτοχειραφέτηση της εποχής»[3].
Ας επιστρέψουμε όμως στο οικογενειακό περιβάλλον που μεγάλωσε ο Κάρολος.
Ο πατέρας Μαρξ ήταν άνθρωπος μορφωμένος, θαυμαστής της φιλοσοφικής φιλολογίας του 18ου αιώνα. Διάβαζε ο ίδιος κι έμαθε και στον Κάρολο να διαβάζει, Λοκ, Βολταίρο, Ντιντερό, Ρουσσώ, Λαίσινγκ κ.α. Αντίθετα η σύζυγος του Εριέττα, το γένος Pressburg, που προερχόταν από μια οικογένεια ουγγρικής καταγωγής ενδιαφερόταν περισσότερο για τα μικροπροβλήματα τη ζωής, ήταν μια καλή νοικοκυρά και μητέρα που φρόντιζε για την υγεία, την τροφή και τα ρούχα των παιδιών της, χωρίς να μπορεί να κατανοήσει τις θεωρητικές- επιστημονικές ανησυχίες του γιου της. Ποτέ της δεν κατάλαβε γιατί ο Κάρολος δεν έγινε δικηγόρος ώστε να συνεχίσει το επάγγελμα του πατέρας της και φυσικά ο δρόμος που ακολούθησε ο γιος της δεν ήταν το μέλλον που είχε ονειρευτεί γι’ αυτόν[4].
Ο Ερρίκος και η Εριέττα Μαρξ έκαναν αρκετά παιδιά πολλά από τα οποία τα χτύπησε πολύ νωρίς ο θάνατος. Ο πρωτότοκος Μωρίς Δαβίδ, πέθανε λίγο μετά τη γέννησή του. Ύστερα ήρθε η Σοφία που γεννήθηκε στις 13/11/1816. Τρίτο παιδί στη σειρά ήταν ο Κάρολος. Οι δύο νεώτεροι αδελφοί του πέθαναν από φυματίωση που ήταν κληρονομική στην οικογένεια. Ο αδελφός του Χέρμαν πέθανε 23 ετών κι ο Εδουάρδος έντεκα. Από την ίδια αρρώστια πέθαναν και δύο αδελφές του Καρόλου, η Εριέττα και η Καρολίνα. Είχε όμως άλλες δύο αδελφές μικρότερες απ’ αυτόν. Την Λουΐζα που γεννήθηκε το 1821 και την Αιμιλία που γεννήθηκε το 1822[5].
Το τραγικό στην περίπτωση του Καρόλου είναι πως την δυστυχία των γονιών του να κηδεύουν τα παιδιά τους την έζησε κι αυτός αργότερα με πολλά από τα δικά του παιδιά. Πάντως παρόλα αυτά τα χτυπήματα της μοίρας, ο ίδιος σαν παιδί έζησε μια καλή οικογενειακή ζωή. «Η παιδική του ηλικία- γράφει ο Κονιό[6]– ήταν ωραία και ευχάριστη, μέσα σε ένα περιβάλλον, όπου τα βιβλία και η μουσική ήταν σε εκτίμηση, όπου οι ενδιαφέροντες επισκέπτες δεν έλειπαν, έχοντας την περιποίηση μιας μητέρας που τον αγαπούσε τρυφερά». Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Νικολάι Ιβανόφ ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά[7]: «Ο Καρλ Μαρξ είχε ευτυχισμένη παιδική ηλικία. Ήταν ζωηρός και εύθυμος, ο πιο επινοητικός, στα παιχνίδια και στα πειράγματα, από τους μικρούς φίλους του και τις αδελφές του. Του άρεσε να επινοεί φανταστικές ιστορίες που τις άκουγαν εκστατικά».
Σπουδές κι επιρροές
Από το 1830 ως το 1835 ο Μαρξ πήρε τις γνώσεις της μέσης εκπαίδευσης στο κολέγιο της Τριρ, όπου οι φιλελεύθερες επιρροές ήταν ισχυρές. Ο διευθυντής του κολεγίου- λέει ο Ιβανόφ- ήταν υποστηριχτής της φιλοσοφίας του Καντ, ο καθηγητής των μαθηματικών Γιόχαν Στάινινγκέρ θεωρούνταν υλιστής και άθεος, ενώ μέσα στο σχολείο κυκλοφορούσαν και διαβάζονταν από τους μαθητές απαγορευμένα βιβλία και αντικυβερνητικά ποιήματα[8].
Όσον αφορά τις επιδόσεις του μαθητή Μαρξ ο Ριαζάνωφ λέει πως «ήταν ένας από τους επιμελέστερους μαθητές»[9] ενώ άλλοι συγγραφείς δίνουν μια πιο ακριβή αποτύπωση της πραγματικότητας: Ο Μαρξ ήταν γενικά καλός μαθητής αλλά διακρίθηκε μόνο σ’ εκείνα τα μαθήματα που τον ενδιέφεραν. Η Σερεμπριάκοβα μας πληροφορεί πως θεωρούνταν ο πιο ζωηρός μαθητής που «συχνά προκαλούσε τη δυσαρέσκεια και μάλιστα τη αμηχανία στους σχολαστικούς παιδαγωγούς»[10]. Εν πάση περιπτώσει το Φθινόπωρο του 1935 ο Κάρολος τελείωσε το κολέγιο αφού προηγουμένως παρέδωσε μια εργασία με θέμα «Σκέψεις ενός νέου πάνω στην εκλογή ενός επαγγέλματος», όπου ανάμεσα στα άλλα έγραφε: «Η ιστορία αναγορεύει σαν τους πιο μεγάλους ανάμεσα στου ανθρώπους εκείνους που ΄χουν ανυψωθεί έχοντας εργαστεί για το καλό όλων… Όταν έχομε διαλέξει το επάγγελμα που μας επιτρέπει να δρούμε καλύτερα για το καλό της ανθρωπότητας, οι υποχρεώσεις δεν μπορούν να μας καταβάλλουν, γιατί δεν είναι τίποτε άλλο παρά θυσίες που αποδεχόμαστε για το καλό όλων. Δεν απολαμβάνουμε τότε φτωχές, ευτελείς και εγωιστικές χαρές, αλλά μια ευτυχία που τη μοιράζονται εκατομμύρια άνθρωποι, οι πράξεις μας επεκτείνουν σιωπηλά τ’ αποτελέσματά τους στην αιωνιότητα και η στάχτη μας ποτίζεται από τα ζεστά δάκρυα των ανθρώπων με γενναία καρδιά»[11]. Σχολιάζοντας αυτές τις σκέψεις του 17χρονου Κάρολου ο WernerBlumenberg θα πει[12]: «Πρόκειται για τον αγνό ιδεαλισμό του νέου ανθρώπου που τόσο εγκωμιαστικά και με τέτοιο ενθουσιασμό διατυπώνει τις απόψεις του αυτές για τη ζωή και το επάγγελμα, ιδεαλισμός που αργότερα θα ενεργήσει υπόγεια στο έργο του ώριμου άνδρα, παίρνοντας τη μορφή ενός ενθουσιασμού ηθικοκοινωνικού». Αντίθετα ο Ριαζάνωφ σ’ αυτό το κείμενο του νεαρού Μαρξ διακρίνει την επίδραση «από τις βασικές ιδέες του γαλλικού ματεριαλισμού», με την διαφορά ότι αυτές τις ιδέες ο Κάρολος «τις εξέφραζε με ιδιαίτερη φόρμα»[13].
Τον Οκτώβριο του 1835 ο Μαρξ πήγε στη Βόννη όπου γράφτηκε στη Νομική σχολή του πανεπιστημίου, προφανώς επηρεασμένος από το επάγγελμα του πατέρα του. Ένα χρόνο αργότερα μεταγράφηκε στο πανεπιστήμιου του Βερολίνου. Εκεί βυθίστηκε με πάθος στις μελέτες του αν και πολύ γρήγορα διεύρυνε το μελετητικό του πεδίο πέρα από τις απαιτήσεις του πανεπιστήμιου, αφού τα μαθήματα της σχολής ελάχιστα απαντούσαν στους προβληματισμούς του. Ιδιαίτερη προσήλωση έδειξε στη μελέτη της φιλοσοφίας για τη σπουδαιότητά της οποίας είχε πλήρη επίγνωση. «Κατάλαβα άλλη μία φορά- έγραφε στον πατέρα του το 1837- ότι χωρίς τη φιλοσοφία θα ήταν αδύνατο να καταλήξω κάπου»[14].
Αν και μελέτησε σε βάθος τα φιλοσοφικά ρεύματα και τις απόψεις τους ο νεαρός Μαρξ στάθηκε με ιδιαίτερη προσοχή στη φιλοσοφία του Χέγκελ και οι θεωρητικές του αναζητήσεις τον οδήγησαν να πάρει μέρος στο κίνημα των Νεοχεγκελιανών που διακρίνονταν για το ριζοσπαστισμό τους, την κριτική τους στη θρησκεία και από τη φιλότιμη προσπάθειά τους να κατανοήσουν τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης.
Ο Μαρξ ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1841 όταν το πανεπιστήμιο τη Ιένας του απένειμε τον τίτλο του διδάκτορα της φιλοσοφίας για την εργασία του πάνω στις διαφορές της Επικούρειας και Δημοκρίτειας φιλοσοφίας. Τότε ο Μαρξ ήταν ακόμη νεοχεγγελιανός. Αλλά το οξύ και διεισδυτικό πνεύμα του, η επιστημονική του επάρκεια και η διαρκής ενασχόληση του με τις επιστήμες τον έκανε να ξεχωρίζει απ’ όλους τους νεοχεγγελιανούς για να καταλήξει στη συνέχεια να χαράξει τον δικό του ξεχωριστό δρόμο θεμελιώνοντας την επιστήμη του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού.
Θεωρητικός του προλεταριάτου
Ο κομμουνιστικός προσανατολισμός του Μαρξ θα φανεί καθαρά από τα πρώτα βήματά που κάνει αρθρογραφώντας στην «Εφημερίδα του Ρήνου»[15] που έβγαζε μαζί με συντρόφους του νεοχεγγελιανούς. Η ενασχόλησή του όμως με αυτή την εφημερίδα φανέρωσε στον ίδιο τις ελλείψεις του πάνω στη Πολιτική Οικονομία την οποία και άρχισε να μελετά παράλληλα με τις υπόλοιπες μελέτες του. Ταυτόχρονα τον Οκτώβρη του 1843 πήγε στο Παρίσι για την έκδοση της Επιθεώρησης «Γαλλογερμανικά Χρονικά», όπου βγήκε μόνο ένα τεύχος. Στη πρωτεύουσα της Γαλλίας θα βρεθεί και τον επόμενο χρόνο. Εκεί, τέλη Αυγούστου του 1844, θα συναντηθεί για δεύτερη φορά με τον Φρ. Ένγκελς. Επρόκειτο για μια συνάντηση ιστορική στη διάρκεια της οποίας διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεων και των επιστημονικών τους αναζητήσεων με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους. «Οι παλιοί θρύλοι- έγραψε αργότερα ο Λένιν[16]– μιλούν για διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το προλεταριάτο της Ευρώπης μπορεί να πει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δύο επιστήμονες κι αγωνιστές, που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία.».
Η ταύτιση των δρόμων των δύο ανδρών, αν και ξεκινάει με τη συνάντησή τους στο Παρίσι, ιστορικά θεμελιώνεται με τα έργα τους «Γερμανική Ιδεολογία», «Η Αγία Οικογένεια» και πάνω απ’ όλα με το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Από εκεί κι έπειτα, είτε συγγράφουν παράλληλα, είτε από κοινού, το έργο τους είναι αξεχώριστο, ενιαίο και αδιαίρετο, αποτελώντας την επιστημονική- επαναστατική θεωρία του προλεταριάτου.
Να αναλύσει κανείς το έργο και την προσφορά του Μαρξ μέσα σε λίγες γραμμές είναι αδύνατο και προπαντός καθόλου φρόνιμο. Θα αρκεστούμε λοιπόν σε όσα λένε για το Μαρξ δύο μη μαρξιστές:
Γράφει ο IsaiahBerlin[17]: «Όχι μόνο οι συγκρουόμενες τάξεις, ομάδες και κινήματα καθώς κι οι ηγέτες τους σε κάθε χώρα, μα και ιστορικοί και κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες, κριτικοί και δημιουργικοί καλλιτέχνες, στο βαθμό που προσπαθούν ν’ αναλύσουν τη μεταβαλλόμενη ποιότητα ζωής των κοινωνιών τους, κατά μέγα μέρος οφείλουν τη μορφή των ιδεών τους στο έργο του Μαρξ».
Ένας πολύ νεώτερος του Berlin, ο βρετανός δημοσιογράφος Φράνσις Γουίν- που ασχολήθηκε με τη βιογραφία του Μαρξ στη δεκαετία του ’90 για να δώσει ένα ελάχιστα αξιόλογο έργο γι’ αυτόν- ομολογεί: «Όσο πιο πολύ μελετούσα το Μαρξ τόσο πιο καίριος μου φαινόταν»[18].
Αν έτσι μιλάει για τον Μαρξ η άλλη πλευρά, ασφαλώς το προλεταριάτο οφείλει να κάνει περισσότερα γι’ αυτόν. Να αφομοιώσει και να αναπτύξει το έργο του, να υλοποιήσει τις ιδέες του.
[1] Ζ. Κονιό: «Καρλ Μαρξ- Η ζωή και το έργο του», εκδόσεις Πανόραμα, σελ. 8
[2] Δ. Ριαζάνωφ: «Μαρξ- Ένγκελς», Εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 34- 35. Η Ρηνανία, στην οποία ανήκε και η γενέτειρα του Μαρξ, πέρασε στην Πρωσία το 1815. Για δύο δεκαετίες πριν ανήκε στη Γαλλία.
[3] Κ. Μαρξ: «Το Εβραϊκό ζήτημα», εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ, σελ. 104- 105
[4] Μπορίς Νικολαϊέφσκι- Όττο Μαίνχεν- Χελφεν: «Καρλ Μαρξ». Εκδόσεις Ράππα, σελ. 21- 22
[5] Μπορίς Νικολαϊέφσκι- Όττο Μαίνχεν- Χελφεν, στο ίδιο, σελ. 22
[6] Ζ. Κονιό, στο ίδιο, σελ. 8.
[7] Νικολάι Ιβανόφ: «Καρλ Μαρξ- Σύντομη Βιογραφία», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 13
[8] Νικολάι Ιβανόφ, στο ίδιο, σελ. 14
[9] Δ. Ριαζάνωφ, στο ίδιο, σελ. 36
[10] Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα: «Ο Νέος Προμηθέας- Κάρολος Μαρξ- Βιογραφία», εκδόσεις «Σύγχρονο Βιβλίο», σελ. 19.
[11] Ζ. Κονιό, στο ίδιο, σελ. 9- 10
[12]WernerBlumenberg: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, σελ. 20
[13] Δ. Ριαζάνωφ, στο ίδιο, σελ. 37
[14] Μαρξ- Ένγκελς: «Αλληλογραφία», Α’ τόμος 1837- 1848, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, σελ. 15
[15] Η Εφημερίδα του Ρήνου έβγαινε από το Γενάρη του 1842 ως το Μάρτη του 1843
[16] Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ένγκελς», Άπαντα, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 12
[17]IsaiahBerlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις, SCRIPTA, σελ. 302
[18] Φράνσις Γουίν: «Κάρολος Μαρξ- Η ζωή του», εκδόσεις Ωκεανίδα, σελ. 16
